Ný tækni mætir gömlum lagaramma

Eftirfarandi grein birtist í 1. tbl. Lögmannablaðsins í maí 2025.

Þann 26. febrúar 2025 féll dómur Hæstaréttar í máli nr. 1/2025 sem snerist um hvort rafræn stefnubirting stæðist formkröfur einkamálalaga. Stefna hafði verið birt með þjónustu Justikal, þar sem móttakandi undirritaði hana með fullgildri rafrænni undirskrift og staðfesti móttöku. Hæstiréttur taldi slíka birtingu ekki uppfylla skilyrði XIII. kafla laga nr. 91/1991 og staðfesti að stefna í einkamálum verði að vera á pappír.

Hæstiréttur byggði rökstuðning sinn á eldri fordæmum og meginreglum réttarfars um form birtinga, þrátt fyrir að eIDAS-löggjöfin, innleidd með lögum nr. 55/2019, veiti rafrænum undirskriftum sömu réttaráhrif og eiginhandarundirskriftum. Í niðurstöðunni var tekið fram að réttarfarslög geri ríkar formkröfur, m.a. um birtingu stefnu og áritun hennar, sem tryggi réttaröryggi og fyrirsjáanleika í meðferð mála. Við mat á áhrifum laga nr. 55/2019 vísaði Hæstiréttur til þess að með lögum nr. 53/2024 hefði orðalagi í 83. gr. laga nr. 91/1991 verið breytt til að gera lögin tæknilega hlutlaus, án þess að fella niður skýrar formkröfur um birtingu.

Ekki var því fallist á að 1. gr. a laga nr. 91/1991 hefði verið ætlað að heimila rafræna staðfestingu stefnda á móttöku stefnu jafngilti yfirlýsingu undirritaðri með eigin hendi um að eintak stefnu hefði verið afhent stefnda. Var hinn kærði úrskurður staðfestur. Er pappír raunverulega öruggari? Samkvæmt lögum nr. 105/2021 um stafrænt pósthólf í miðlægri þjónustugátt stjórnvalda getur íslenska ríkið birt stefnur rafrænt. Í lögunum kemur fram að þegar gögn eru aðgengileg í pósthólfi teljist þau birt viðtakanda – jafnvel þótt viðkomandi hafi hvorki opnað þau né móttekið formlega.

Í framkvæmd er þetta hinsvegar vandkvæðum bundið. Tilkynningar um ný skjöl berast stundum með töf, eða glatast ef notandi hefur skipt um netfang án þess að uppfæra það í kerfinu. Það er sérkennilegt að íslenska ríkið setji sérlög sem gilda um eigin þjónustu, eins og stafrænt pósthólf island.is, og veiti sjálfum sér mun sterkari réttaráhrif, en neiti síðan framförum frá einkamarkaðinum á grundvelli þess að um ríkar formkröfur eigi að gilda um birtingu stefna.

Við getum væntanlega verið sammála um að óyggjandi sönnun um birtingu sé grundvallarforsenda réttlátrar málsmeðferðar. Markmið XIII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála er einmitt að tryggja að stefnda sé ljóst að mál hafi verið höfðað á hendur honum og hvert efni þess er, auk þess sem lögin krefjast fyrirsjáanleika og festu – þannig að ekki velti á mati í hverju tilviki hvort stefna hafi verið birt með fullnægjandi hætti.

Þá vaknar sú spurning hvort það sé til hagsbóta fyrir réttarkerfið og samfélagið að halda fast í kröfur um stefnubirtingu á pappírsformi í ljósi tækniframfara? Rafræn skjöl, undirrituð með fullgildri rafrænni undirskrift, eru óbreytanleg án þess að undirskriftin ógildist. Slíkar undirskriftir fylgja einnig fullgildir tímastimplar sem tryggja rekjanleika og öryggi og veita í reynd traustari sönnun en pappírsskjöl.

Hins vegar byggist hefðbundin eiginhandarundirritun á mati á rithönd, sem getur verið ónákvæmt og háð huglægu mati. Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 40/2006 var rithandasérfræðingur fenginn til að meta áreiðanleika undirskrifta, en niðurstaðan var byggð á huglægu mati þar sem talið var „ósennilegt“ að tilteknar undirskriftir væru réttar. Slíkt mat stenst ekki samanburð við þá tækni sem liggur að baki rafrænum undirritunum.

Ávinningur rafrænna birtinga

Við rafræna birtingu með öruggri gagna- sendingarþjónustu Justikal er skráð með vissu hvenær skjöl eru afhent, hver auðkennir sig og hvort – og hvenær – þau eru undirrituð. Aðeins eftir að notandi hefur auðkennt sig með fullgildum rafrænum skilríkjum fær hann aðgang að skjalinu og allar aðgerðir hans skrást í atburðaskrá. Þetta veitir meiri tryggingu fyrir afhendingu og móttöku en mögulegt er með hefðbundinni afhendingu pappírsgagna.

Auk þess eru skjöl eingöngu aðgengileg þeim sem auðkenna sig með rafrænum skilríkjum og eru því betur varin gegn rangri afhendingu.

Tími til að endurskoða lögin

Í ljósi þess hversu örugg og gagnsæ rafræn stefnubirting getur verið, er ástæða til að spyrja hvort réttarkerfið eigi að halda í gamlar formkröfur sem hvorki endurspegla nútímatækni né raunveruleg öryggissjónarmið? Tæknin býður okkur upp á öruggari og skilvirkari leiðir til að birta stefnur. Er ekki kominn tími til að réttarkerfið og samfélagið í heild taki skref inn í stafræna framtíð?