UBiKourt sem er gerðardómstóll í Króatíu sem sérhæfir sig í heimi rafmynta.

UBiKourt innleiðir Justikal

UBiKourt sem er gerðardómstóll í Króatíu sem sérhæfir sig í heimi rafmynta. Lesa nánar um gerðardómstólinn hér.

Justikal er stafrænt réttarkerfi sem gerir aðilum í dómsmálum kleift að meðhöndla gögn á öruggan og rekjanlegan hátt.

Þann 26. febrúar féll dómur Hæstaréttar í máli nr. 1/2025, Menntasjóður námsmanna gegn fyrrverandi skjólstæðingi.

Hæstiréttur staðfestir að stefnur í einkamálum verði að vera á pappír – Hvað þýðir þetta fyrir stafræna málsmeðferð?

Þann 26. febrúar féll dómur Hæstaréttar í máli nr. 1/2025, Menntasjóður námsmanna gegn fyrrverandi skjólstæðingi

Málið snerist um það hvort stefna, sem birt var með stafrænum hætti og undirrituð með fullgildri rafrænni undirskrift, teldist birt í samræmi við XIII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Í umræddu máli var örugg rekjanleg gagnasendingarþjónusta Justikal notuð til að birta stefnuna.

Hæstiréttur komst að þeirri niðurstöðu að stefnur í einkamálum verði ekki birtar fyrir aðila máls eða lagðar fram á dómþingi á öðru formi en á pappír. Taldi dómstóllinn að um væri að ræða formkröfu á sviði réttarfars sem teldist meðal meginreglna á því réttarsviði.

Samspil laga um meðferð einkamála og laga um rafræna auðkenningu og traustþjónustu fyrir rafræn viðskipti

Í umræddu máli var óumdeilt að stefna í málinu var birt stefnda sjálfum. Í niðurlagi stefnunnar í málinu er eftirfarandi ritað: „Samrit stefnunnar hefur verið afhent mér. Þetta er staðfest með rafrænni undirritun.“ Stefndi undirritaði stefnuna með fullgildri rafrænni undirskrift til að staðfesta móttöku stefnunnar og að samrit stefnunnar hafi verið afhent honum.

Í málinu reyndi á hvort þessi rafræna undirskrift, sem ekki voru bornar brigður á, stæðist áskilnað a-liðar 3. mgr. 83. gr. laga nr. 91/1991. Í ákvæðinu er sem fyrr segir mælt fyrir um að það komi í stað stefnubirtingar og sé jafngilt henni hafi stefnu verið komið á framfæri með því að stefndi hafi sjálfur ritað undir yfirlýsingu á stefnuna um að eintak hennar hafi verið afhent honum. Byggði sóknaraðili einkum á því sem fram kemur í 1. mgr. 25. gr. fyrrnefndrar reglugerðar Evrópuþingsins og ráðsins nr. 910/2014. Samkvæmt henni megi ekki hafna því að rafræn undirskrift öðlist réttaráhrif og sé viðurkennd sem sönnunargagn í málarekstri einungis af þeirri ástæðu að hún sé á rafrænu formi eða uppfylli ekki kröfur sem gerðar eru til fullgildra rafrænna undirskrifta sem og að fullgild rafræn undirskrift hafi sömu réttaráhrif og eiginhandarundirskrift, sbr. 2. mgr. greinarinnar.

Í lögum um meðferð einkamála er ekki sérstaklega kveðið á um að stefnur þurfi að vera á pappír. Hinsvegar byggir Hæstiréttur niðurstöðu sína meðal annars á dómafordæmum sem féllu fyrir innleiðingu eIDAS löggjafarinnar í íslenskan rétt. Í niðustöðu dómsins segir að fjallað hafi verið um áskilnað og þýðingu forms skjala í réttarfarslöggjöf í dómum Hæstaréttar í málum nr. 115/2010 og nr. 557/2013. Í síðargreinda dóminum sem varðaði kröfulýsingu við slit fjármálafyrirtækis var staðfestur úrskurður héraðsdóms þar sem fram kom að stefnur í einkamálum yrðu ekki birtar fyrir aðila máls eða lagðar fram á dómþingi nema á pappír. Væri um að ræða formkröfu á sviði réttarfars sem teldist meðal meginreglna á því réttarsviði. Breytti þágildandi 8. gr. laga nr. 30/2002 um rafræn viðskipti engu um þá niðurstöðu.

Dómurinn tekur fram að réttarfarslög setji ríkar formkröfur, þar á meðal um birtingu stefnu og jafngildi hennar, eins og áritun á stefnu. Slíkar reglur séu grundvallarþáttur í réttaröryggi við meðferð dómsmála. Markmið þeirra er að tryggja að stefnda sé kunnugt um málshöfðun á hendur sér og efni hennar, auk þess að stuðla að fyrirsjáanleika og festu, þannig að ekki sé háð mati hverju sinni hvort stefna hafi verið birt með réttum hætti.

Við mat á því hvort að lög nr. 55/2019 hefðu breytt formskilyrðum laga nr. 91/1991 vísaði Hæstiréttur til þeirra ríku formkrafna sem gerðar eru í réttarfarslögum. Hæstiréttur tók fram að með lögum nr. 53/2024 hefði 83. gr. laga nr. 91/1991 breytt þannig að orðið „eintak“ kom í stað orðsins „samrit“ í 3. mgr. ákvæðisins í samræmi við megintilgang þeirra laga um að gera réttarfarslöggjöfina tæknilega hlutlausa um afhendingarmáta gagna og tilkynninga. Í 50. gr. laganna, sbr. nú 4. mgr. 1. gr. a laga nr. 91/1991, hafi þó verið gerður skýr áskilnaður um að gögn sem birta skyldi eftir fyrirmælum XIII. kafla laganna yrðu áfram birt á því formi og á þann hátt sem þar væri lýst. Með tilvísun til kaflans í heild í umræddri grein verður ráðið að með fyrirmælum um birtingu gagna er ekki aðeins átt við birtingarmáta stefnu samkvæmt 1. og 2. mgr. 83. gr. heldur jafnframt þær aðrar aðferðir sem nefndar eru í 3. mgr. við að koma stefnu á framfæri og þar eru lagðar að jöfnu við stefnubirtingu.

Var því ekki fallist á að 1. gr. a laga nr. 91/1991 hefði verið ætlað að heimila rafræna staðfestingu stefnda á móttöku stefnu jafngilti yfirlýsingu undirritaðri með eigin hendi um að eintak stefnu hefði verið afhent stefnda. Var hinn kærði úrskurður staðfestur.

Það vekur spurningu af hverju Hæstiréttur orðar niðurstöðuna með umræddum hætti þar sem móttakandi stefnunnar undirritar fyrirvara í henni með fullgildri rafrænni undirskrift sem er eftirfarandi: “Samrit stefnunnar hefur verið afhent mér. Þetta er staðfest með rafrænni undirritun“. Það verður að teljast misvísandi að kalla þessa aðferð “rafræna staðfestingu stefnda á móttöku stefnu” sem geti ekki jafngilt yfirlýsingu undirritaðri með eigin hendi.

Er pappírsformið tryggari leið en rafrænar stefnubirtingar?

Niðurstaða Hæstaréttar vekur upp spurningar um hvort sé til hagsbóta fyrir réttarkerfið og samfélagið að halda fast í kröfur um stefnubirtingu á pappírsformi í ljósi tækniframfara. Rafræn skjöl sem undirrituð eru með fullgildri rafrænni undirskrift er ekki hægt að breyta án þess að undirskriftin verði ógild. Auk þess fylgja slíkum undirskriftum fullgildir tímastimplar, sem tryggja rekjanleika og tíma undirritunar og veita betra öryggi en pappírsskjöl.

Hefðbundnar undirskriftir á pappír eru háðar mati á rithönd, sem getur verið ónákvæmt og óvísindalegt, eins og dæmi eru um í íslenskri dómaframkvæmd. Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 40/2006 var rithandasérfræðingur fenginn til að meta áreiðanleika undirskrifta, en niðurstaðan var byggð á huglægu mati þar sem talið var „ósennilegt“ að tilteknar undirskriftir væru réttar.

Auk þess eru gögn sem sýna í öruggri rekjanlegri gagnasendingarþjónustu Justikal að móttakandi skjalsins hafi sannanlega fengið samrit þess afhent. Þegar notandi hefur auðkennt sig með fullgildum rafrænum skilríkjum þá fyrst fær hann að sjá efni skjalsins og getur því valið að undirrita skjalið eða ekki. Auk þess er allar snertingar notanda skráðar í atburðaskrá með sérhverri gagnasendingu. Dæmi eru um að pappírseintök týnist ef þau eru afhent öðrum en stefnda sjálfum, svo sem sambýlismanni, nágranna o.s.frv., á meðan rafræna eintakið er áfram aðgengilegt eftir að undirritandinn hefur móttekið gagnið og getur jafnframt nálgast það aftur með því að auðkenna sig með rafrænum skilríkjum.

Þegar gögn eru afhent með pappír þá er ekki hægt að sannreyna hvort að samrit stefnu hafi verið afhent viðkomandi nema með því að spyrja aðilann sem afhenti skjalið eða finna einhverskonar yfirlýsingu sem hefur verið undirrituð með bleki um slíkt.

Hafa ber í huga að í dag er nánast ómögulegt að falsa fullgildar rafrænar undirskriftir en hinsvegar er tiltölulega auðvelt að falsa blekundirskriftir og höfum við fjölmörg dæmi um slíkt.

Öryggi rafrænna undirskrifta byggist ekki á myndmerki undirritana heldur á dulituðu gildi sem er útbúið með einkalykli í rafrænum skilríkjum undirritanda og þannig einkvæmt við undirritandann. Auk þess eru upplýsingar í rafrænu undirskriftinni sem sýna að skilríkin eru frá fullgildum útgáfuaðila (Auðkenni) og hvort að skilríkin voru gild við tíma undirritunar og margt fleira. Skilríkjaskipulag eins og Auðkenni hefur byggt upp og regluverk í kringum rafrænar undirskriftir og er byggt til að veita margfalt hærra öryggi heldur en hefðbundnar undirskriftir og til þess að hægt sé að tryggja traust á undirskriftum sem eru framkvæmdar yfir netið án þess að vottar staðfesti hver aðilinn raunverulega er. Justikal notar aðeins fullgildar rafrænar undirskriftir sem uppfylla hæsta fullvissustig og réttaráhrif skv. reglugerðinni og notar jafnframt eIDAS vottaða staðfestingarþjónustu til að sannreyna undirskriftirnar.

Þrátt fyrir niðurstöðu Hæstaréttar eru fjölmörg önnur svið innan réttarfars þar sem stafrænar lausnir geta komið að notum. Umrædd þjónusta Justikal getur til dæmis nýst til rafrænnar birtingar kröfulýsinga í þrotabú, sem nú er heimilt samkvæmt lögum nr. 53/2024.


Við viljum,eins og áður, undirstrika að í dag er því miður ekki hægt að nota lausn Justikal fyrir stefnubirtingar með rafrænum hætti.  Allar aðrar þjónustur Justikal, eins og dómsmál og almenn mál, standa óbreyttar án réttaróvissu.

Við hjá Justikal munum áfram vinna að því að hvetja til nauðsynlegra lagabreytinga á þessu sviði. Réttarkerfið á að þróast með samfélaginu og nýta þær tæknilausnir sem tryggja bæði réttaröryggi og skilvirkni.

Justikal hefur skráð þjónustuna fyrir Öruggar rekjanlegar gagnasendingar sem póstþjónustu hjá Byggðastofnun, í samræmi við lög um póstþjónustu nr. 98/2019. 

Justikal er nú á skrá yfir viðurkennda póstþjónustuaðila hjá Byggðastofnun

Justikal hefur skráð þjónustuna fyrir Öruggar rekjanlegar gagnasendingar sem póstþjónustu hjá Byggðastofnun, í samræmi við lög um póstþjónustu nr. 98/2019. Umsóknarferlið tók um það bil einn mánuð, þar sem Byggðastofnun þurfti að fá staðfest að þjónustan væri í samræmi við lögin og að afhending póstsendinga væri tryggð á fullnægjandi hátt. Skráningin var liður í því að bregðast við úrskurði Héraðsdóms Suðurlands í máli nr. Y-697/2024.

Ástæðan fyrir skráningunni er fyrst og fremst sú að gera notendum m.a. kleift að birta greiðsluáskoranir með stafrænum hætti. En eins og áður segir þá hefur þjónustan hlotið skráningu og heimild hjá Byggðastofnun Íslands sem póstþjónusta sem þýðir með öðrum orðum að nú er heimilt að senda ábyrgðarbréf með þjónustunni.

Í lögum um aðför segir í 2. mgr. 7. gr laganna að greiðsluáskorun skal send gerðarþola með ábyrgðarbréfi eða símskeyti eða birt honum af einum stefnuvotti.

Þar sem hægt er senda ábyrgðarbréf með öruggu rekjanlegu gagnasendingarþjónustu Justikal, þá er umræddum kröfum laganna mætt. Til að gefa notendum innsýn í hvaða tilfellum lög kveða á um að heimilt sé að birta efni með ábyrðgarbréfi þá eru hér nokkur dæmi:

Lög um aðför nr. 90/1989: Í 7. gr. er kveðið á um að greiðsluáskorun skuli senda gerðarþola með ábyrgðarbréfi eða símskeyti eða birt honum af einum stefnuvotti.

Hjúskaparlög nr. 31/1993: Í 131. gr. er kveðið á um að úrskurð stjórnvalds skuli senda aðilum máls með ábyrgðarbréfi.

Lög um gjaldþrotaskipti o.fl. nr. 21/1991: Í 44. gr. er kveðið á um að umsjónarmaðurinn skuli senda lánardrottnum tilkynningu í ábyrgðarbréfi eða á annan jafntryggan hátt.

Lög um hönnun nr. 46/2001: Í 44.gr. er kveðið á um tilkynningarskyldu vegna málshöfðunar er varðar skráða hönnun.

Lög um olíugjald og kílómetragjald nr. 87/2004: Í 17. gr. er kveðið á um að úrskurður ríkisskattstjóra skuli tilkynna í ábyrgðarbréfi.

Barnalög nr. 76/2003: Í 70. gr. er kveðið á um að móttekið ábyrgðarbréf teljist ávallt nægileg birting tilkynningar.

Lög um einkaleyfi nr. 17/1991: Í Í 63. gr. er kveðið á um að málshöfðun skuli tilkynnt nytjaleyfishöfum með ábyrgðarbréfi. Í 73. gr. er einnig vísað til afhendingar gagna eða greiðslu gjalda „í ábyrgðarpósti“.

Það sem skiptir mestu máli er að tryggt sé að tilkynningar, úrskurðir og önnur erindi komist til skila með sannanlegum hætti.

Einnig má nota umrædda þjónustu Justikal í fleiri tilvikum t.d. þegar kröfum er lýst í þrotabú eins og heimilað var með lögum nr. 53/2024 í júlí 2024, sbr. 2. mgr. 117. gr. laga nr. 21/1991.

Auk þess er tilvalið að nýta öruggu rekjanlegu gagnasendingarþjónustu Justikal í hverskyns sendingar þegar aðilar þurfa öryggi og traust fyrir því að skjal sé afhent tilteknum aðila og vilja afgreiða málið hratt.

Úrskurður Héraðsdóms Suðurlands í máli nr. Y-697/2024: Í málinu var krafist ógildingar á ákvörðun sýslsumannsins á Suðurlandi um endursendingu aðfararbeiðni Festu-lífeyrissjóðs. Beiðnin laut að því að gera fjárnám vegna vangoldinna lífeyrisiðgjalda. Sýslumannsembættinu barst beiðnin, en hún var endursend á grundvelli þess að birting greiðsluáskorunar til þess aðila sem um ræddi teldist ófullnægjandi.

Festi-lífeyrissjóður reyndi ítrekað að birta aðila málsins bréf með stefnuvotti, en þar sem hann var ekki skráður á lögheimili reyndi stefnuvotturinn að hafa upp á honum á þar sem hann fannst fyrir, án árangurs. Þar sem ekki er heimilt að birta greiðsluáskoranir í Lögbirtingablaðinu leitaði Festi-lífeyrissjóður til Justikal til að reyna að koma bréfinu á framfæri við aðilann. Það tókst á 2 mín! Aðilinn auðkenndi sig með fullgildum rafrænum skilríkjum og þegar hann var búinn að því þá fyrst gat hann séð efni skjalsins. Allar þessar upplýsingar voru síðan staðfestar í staðfestingarskýrslu frá Justikal sem er rafrænt innsigluð með fullgildum tímastimpli sem sýndi og sannaði nákvæmlega hvenær aðilinn móttók skjalið.

Festa-lífeyrissjóður byggði á því að afhending greiðsluáskorunar með rafrænum hætti í gegnum Justikal ehf. hefði verið fullnægjandi og uppfyllti skilyrði 2. mgr. 7. gr. aðfararlaga nr. 90/1989. Sjóðurinn hélt því fram að rafræna afhendingin jafngilti afhendingu með ábyrgðarbréfi, þar sem hún var rekjanleg og viðtakandi staðfesti móttöku.

Dómurinn hafnaði kröfu Festu-lífeyrissjóðs um ógildingu ákvörðunar sýslumannsins. Í úrskurði sínum vísaði dómurinn til þess að rafræna afhendingin uppfyllti ekki skilyrði til að teljast til ábyrgðarbréf í skilningi laga, þar sem Justikal ehf. var ekki skráður póstrekandi samkvæmt lögum um póstþjónustu. Dómurinn taldi að ekki væri rými til að beita lögjöfnun, enda væri skýrt kveðið á um aðferðir við birtingu í 2. mgr. 7. gr. aðfararlaga.

Niðurstaðan var því sú að kröfu Festu-lífeyrissjóðs var hafnað og ákvörðun sýslumanns um endursendingu beiðninnar staðfest.

Í ljósi framangreinds máls þá skráðum við þjónustu Justikal fyrir öruggar rekjanlegar gagnasendingar sem póstþjónstu hjá Byggðastofnun í samræmi við lög um póstþjónustu nr. 98/2019. Umrædda þjónustu er því nú hægt að nota til að senda ábyrgðarbréf með stafrænum hætti.

Auk tæknilegs öryggis og rekjanleika tryggir stafræn birting betur friðhelgi einkalífs og persónuvernd. Oft er um að ræða viðkvæm mál og getur það valdið verulegum óþægindum ef stefnuvottur birtist á heimili einstaklings, til dæmis í fjölbýlishúsi þar sem nágrannar geta gert sér grein fyrir tilefni heimsóknarinnar. Það sama á við um þegar börn eru á heimilinu og foreldrar leitast við að vernda fyrir slíkum aðstæðum. Með rafrænni birtingu er hægt að tryggja að einungis viðkomandi aðili sjái efni skjalsins með öruggri rafrænni auðkenningu.

Það sem skiptir mestu máli er að tryggt sé að tilkynningar, úrskurðir og önnur erindi komist til skila með sannanlegum hætti. Nú býðst markaðnum tækifæri að bjóða sínum viðskiptavinum betri þjónustuupplifun þar sem öruggi, hraði og þægindi eru í algjöru fyrrirrúmi.

Þann 26. febrúar 2025 féll dómur Hæstaréttar í máli nr. 1/2025 sem snerist um hvort rafræn stefnubirting stæðist formkröfur einkamálalaga. Stefna hafði verið birt með þjónustu Justikal, þar sem móttakandi undirritaði hana með fullgildri rafrænni undirskrift og staðfesti móttöku. Hæstiréttur taldi slíka birtingu ekki uppfylla skilyrði XIII. kafla laga nr. 91/1991 og staðfesti að stefna í einkamálum verði að vera á pappír.

Eftirfarandi grein birtist í 1. tbl. Lögmannablaðsins í maí 2025.

Hæstiréttur byggði rökstuðning sinn á eldri fordæmum og meginreglum réttarfars um form birtinga, þrátt fyrir að eIDAS-löggjöfin, innleidd með lögum nr. 55/2019, veiti rafrænum undirskriftum sömu réttaráhrif og eiginhandarundirskriftum. Í niðurstöðunni var tekið fram að réttarfarslög geri ríkar formkröfur, m.a. um birtingu stefnu og áritun hennar, sem tryggi réttaröryggi og fyrirsjáanleika í meðferð mála. Við mat á áhrifum laga nr. 55/2019 vísaði Hæstiréttur til þess að með lögum nr. 53/2024 hefði orðalagi í 83. gr. laga nr. 91/1991 verið breytt til að gera lögin tæknilega hlutlaus, án þess að fella niður skýrar formkröfur um birtingu.

Ekki var því fallist á að 1. gr. a laga nr. 91/1991 hefði verið ætlað að heimila rafræna staðfestingu stefnda á móttöku stefnu jafngilti yfirlýsingu undirritaðri með eigin hendi um að eintak stefnu hefði verið afhent stefnda. Var hinn kærði úrskurður staðfestur. Er pappír raunverulega öruggari? Samkvæmt lögum nr. 105/2021 um stafrænt pósthólf í miðlægri þjónustugátt stjórnvalda getur íslenska ríkið birt stefnur rafrænt. Í lögunum kemur fram að þegar gögn eru aðgengileg í pósthólfi teljist þau birt viðtakanda – jafnvel þótt viðkomandi hafi hvorki opnað þau né móttekið formlega.

Í framkvæmd er þetta hinsvegar vandkvæðum bundið. Tilkynningar um ný skjöl berast stundum með töf, eða glatast ef notandi hefur skipt um netfang án þess að uppfæra það í kerfinu. Það er sérkennilegt að íslenska ríkið setji sérlög sem gilda um eigin þjónustu, eins og stafrænt pósthólf island.is, og veiti sjálfum sér mun sterkari réttaráhrif, en neiti síðan framförum frá einkamarkaðinum á grundvelli þess að um ríkar formkröfur eigi að gilda um birtingu stefna.

Við getum væntanlega verið sammála um að óyggjandi sönnun um birtingu sé grundvallarforsenda réttlátrar málsmeðferðar. Markmið XIII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála er einmitt að tryggja að stefnda sé ljóst að mál hafi verið höfðað á hendur honum og hvert efni þess er, auk þess sem lögin krefjast fyrirsjáanleika og festu – þannig að ekki velti á mati í hverju tilviki hvort stefna hafi verið birt með fullnægjandi hætti.

Þá vaknar sú spurning hvort það sé til hagsbóta fyrir réttarkerfið og samfélagið að halda fast í kröfur um stefnubirtingu á pappírsformi í ljósi tækniframfara? Rafræn skjöl, undirrituð með fullgildri rafrænni undirskrift, eru óbreytanleg án þess að undirskriftin ógildist. Slíkar undirskriftir fylgja einnig fullgildir tímastimplar sem tryggja rekjanleika og öryggi og veita í reynd traustari sönnun en pappírsskjöl.

Hins vegar byggist hefðbundin eiginhandarundirritun á mati á rithönd, sem getur verið ónákvæmt og háð huglægu mati. Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 40/2006 var rithandasérfræðingur fenginn til að meta áreiðanleika undirskrifta, en niðurstaðan var byggð á huglægu mati þar sem talið var „ósennilegt“ að tilteknar undirskriftir væru réttar. Slíkt mat stenst ekki samanburð við þá tækni sem liggur að baki rafrænum undirritunum.

Við rafræna birtingu með öruggri gagna- sendingarþjónustu Justikal er skráð með vissu hvenær skjöl eru afhent, hver auðkennir sig og hvort – og hvenær – þau eru undirrituð. Aðeins eftir að notandi hefur auðkennt sig með fullgildum rafrænum skilríkjum fær hann aðgang að skjalinu og allar aðgerðir hans skrást í atburðaskrá. Þetta veitir meiri tryggingu fyrir afhendingu og móttöku en mögulegt er með hefðbundinni afhendingu pappírsgagna.

Auk þess eru skjöl eingöngu aðgengileg þeim sem auðkenna sig með rafrænum skilríkjum og eru því betur varin gegn rangri afhendingu.

Í ljósi þess hversu örugg og gagnsæ rafræn stefnubirting getur verið, er ástæða til að spyrja hvort réttarkerfið eigi að halda í gamlar formkröfur sem hvorki endurspegla nútímatækni né raunveruleg öryggissjónarmið? Tæknin býður okkur upp á öruggari og skilvirkari leiðir til að birta stefnur. Er ekki kominn tími til að réttarkerfið og samfélagið í heild taki skref inn í stafræna framtíð?


UBiKourt innleiðir Justikal

Nýjar fréttir